قوله: و قیضْنا لهمْ قرناء اى الزمنا و سببنا لهم من حیث لا یحتسبون، کقوله: نقیضْ له شیْطانا. یقال: هذا قیضه، اى مثله. و قیل معناه: بدلنا لهم شیاطین بدل هدى الله و الطاقه. و القیض البدل، و منه قولهم: قایضت فلانا بکذا اذا بادلته. و قیل: هذا التقییض هو احواجه بعضهم الى بعض کالمرأة الى الرجل و الرجل الى المرأة و الغنى الى الفقیر و الفقیر الى الغنى یستعین بعضهم ببعض. و قیل معناه: هیأنا لهم فى الدنیا اولیاء من الشیاطین و قرناء السوء من الانس حتى ضلوهم و سولوا لهم اعمالهم السیئة، و هو قوله: فزینوا لهمْ ما بیْن أیْدیهمْ من امر الدنیا حتى آثروه على الآخرة و ما خلْفهمْ من امر الآخرة فدعوهم الى التکذیب به و انکار البعث، و حق علیْهم الْقوْل اى وجب علیهم العذاب. و قیل: حق علیهم القول انهم یکفرون فیعذبون، فی أمم اى مع امم قدْ خلتْ منْ قبْلهمْ اى من قبل اهل مکة من الْجن و الْإنْس کانوا فى الدنیا عملوا بمثل معاصیهم، إنهمْ کانوا خاسرین مثلهم.
و قال الذین کفروا لا تسْمعوا لهذا الْقرْآن و الْغوْا فیه لعلکمْ تغْلبون این آیت در شأن بو جهل فرو آمد که فراسفهاى اصحاب خویش گفت: چون محمد قرآن خواند شما بآواز بلند شغبى و جلبى در گیرید دست کوبید و صفیر زنید و شعر و رجز گوئید و سخنان نابکار بىحاصل در میان قراءت وى افکنید چنانک بر وى غلبه کنید تا او خاموش شود یا قراءت بر وى شوریده گردد و فراموش کند. اللغو و اللاغیة من الکلام ما لا حقیقة له و لا فائدة فیه، یقال: لغى یلغى و لغا یلغو، و اللغو و اللغط واحد.
فلنذیقن الذین کفروا یعنى ابا جهل و اصحابه عذابا شدیدا فى الدنیا و هو القتل ببدر، و لنجْزینهمْ أسْوأ الذی کانوا یعْملون اى نجزیهم فى الآخرة اقبح جزاء باقبح فعلهم و هو الکفر.
«ذلک» الذى ذکرت من العذاب الشدید جزاء أعْداء الله، ثم بین ذلک الجزاء فقال: «النار» اى هو النار، لهمْ فیها اى فى النار دار الْخلْد دار اقامة لا انتقال منها جزاء بما کانوا بآیاتنا یجْحدون.
و قال الذین کفروا یقولون فى القیامة حین صاروا الى النار: ربنا أرنا الذیْن أضلانا من الْجن یعنى ابلیس «و الانس» یعنى ابن آدم الذى قتل اخاه و هو قابیل لأنهما سنا المعصیة. یروى ان قابیل شدت ساقاه بفخذیه یدور مع الشمس حیث دارت یکون فى الشتاء فى حظیرة ثلج و فى صیف فى حظیرة نار. و صح
عن رسول الله (ص): «ما من دم یسفک على وجه الارض بغیر الحق الا و على ابن آدم منه کفل لانه اول من سن القتل».
نجْعلْهما تحْت أقْدامنا فى النار لیکونا من الْأسْفلین اى لیکونا فى الدرک الاسفل من النار. قال ابن عباس: لیکونا اشد عذابا منا.
إن الذین قالوا ربنا الله ثم اسْتقاموا ابن عباس گفت: این آیت در شأن ابو بکر صدیق فروآمد، هر فرقتى ربنا الله میگفتند اما شرک در آن مىپیوستند، مشرکان میگفتند: ربنا الله و با این کلمة میگفتند: الملائکة بنات الله، جهودان ربنا الله میگفتند و عزیْر ابْن الله با وى میگفتند و انکار نبوت مصطفى (ص) میکردند، ترسایان ربنا الله مىگفتند و گفت الْمسیح ابْن الله و انکار نبوت مصطفى (ص) در آن مىپیوستند. بو بکر صدیق بگفت: «ربنا الله» و آن گه بوفاى کلمه باز آمد شرک از آن نفى کرد بر راه سنت و جماعت راست رفت در اداء فرایض بکوشید اخلاص و صدق در آن بجاى آورد و بر آن بپائید تا بر الله رسید. استقامت لفظى جامع است مشتمل بر جمله این معانى. و هر یکى از مفسران در قول خویش باین معانى اشارت کرده. مصطفى فرمود در تفسیر این آیت: إن الذین قالوا ربنا الله ثم اسْتقاموا
قال: من مات علیها فهو ممن استقام».
ابو بکر صدیق گفت: ثم اسْتقاموا اى لم یشرکوا بالله شیئا و لم یرجعوا عنها بعد ما قالوا عمر خطاب گفت: استقاموا على الامر و النهى و لم یروغوا روغان الثعالب، عثمان بن عفان گفت: ثم اسْتقاموا اى اخلصوا العمل لله.
على مرتضى (ع) گفت: «ادوا الفرائض».
ابن عباس گفت: استقاموا على أداء فرضه.
حسن گفت: استقاموا على امر الله فعملوا بطاعته و اجتنبوا معصیته. مجاهد گفت: استقاموا على شهادة ان لا اله الا الله حتى لحقوا بالله. حسن بصرى هر گه که این آیت بر خواندى گفتى: اللهم انت ربنا فارزقنا الاستقامة. انس مالک گفت: آن روز که این آیت فرو آمد، رسول خدا شاد شد و از شادى فرمود: «امتى و رب الکعبة».
و خبر درست است از سفیان بن عبد الله الثقفى که گفت: یا رسول الله قل لى امرا من الایمان لا اسئل عنه احدا بعدک، قال: «قل آمنت بالله ثم استقم» قال: قلت یا رسول الله بماذا استقیم؟
قال: فاشار بیده الى لسانه
گفت: یا رسول الله کلمهاى گوى مرا در مسلمانى که من دست در آن کلمه زنم، اصلى بیان کن که بر آن اصل بروم، رسول فرمود: بگو ایمان آوردم بگرویدم آن گه راست باش و استوار باش و بر جاده ایمان مستقیم باش، یعنى که چون این خبر از خود باز دادى بصورت از روى حقیقت وفاى این خبر بجاى آر، و از روى روش داد این کلمه بده اول او را بقبول دعوت کرد آن گه بعمل فرمود که استقامت عمل است با اخلاص نیت تا ترا معلوم گردد که ایمان هم قول است و هم عمل و هم نیت.
و فى الخبر «لا یقبل قول الا بعمل و لا یقبل قول و عمل الا بنیة».
تتنزل علیْهم الْملائکة عند الموت. و قیل: عند الخروج من القبر، قائلین ألا تخافوا من الموت و ما بعده و لا تحْزنوا على ما خلفتم فى الدنیا من اهل و ولد فانا نخلفکم فى ذلک کله. و قال عطاء بن ابى رباح: لا تخافوا و لا تحزنوا على ذنوبکم فانى اغفرها لکم. و أبْشروا بالْجنة التی کنْتمْ توعدون فى الدنیا على لسان الرسل.
قال وکیع بن الجراح: بشرى المومن تکون فى ثلث مواطن: عند الموت و فى القبر و عند البعث.
نحْن أوْلیاوکمْ قیل: هذا من قول الملائکة الذین تتنزل علیهم الملائکة بالبشارة، اى نحن احباوکم و انصارکم فى الدنیا بالاستغفار و فى الآخرة با الشفاعة.
و قیل: هم الحفظة، و المعنى: نحن قرناوکم الذین کما معکم فى الدنیا و لن نفارقکم فى الآخرة حتى تدخلوا الجنة. و قیل: هو من قول الله عز و جل، اى نحن انصارکم کقوله: منْ کان یظن أنْ لنْ ینْصره الله فی الدنْیا و الْآخرة، و کقوله: إنا لننْصر رسلنا...
الآیة. و قال بعض المفسرین: کفى بالمومن فخرا ان یقول له الرب: نحْن أوْلیاوکمْ فی الْحیاة الدنْیا ارزقک و ابصرک فی الْآخرة ارحمک و ادخلک جنتى، و لکمْ فیها ما تشْتهی أنْفسکمْ من الکرامات و اللذات و البقاء السرمد، لان الناس یشتهون ذلک، و لکمْ فیها ما تدعون یعنى: ما تتمنون. و قیل: و لکمْ فیها ما تدعون فى الدنیا انها لکم فى الآخرة و قیل: من ادعى شیئا فى الجنة فهو له، لان الانسان فى الجنة لا یدعى ما لا یستحقه.
قوله: نزلا منْ غفور رحیم النزل ما یهىء للضیف اذا نزل و انتصابه على المصدر اى انزلکم الله فیما تشتهون نزلا. و قیل: هو جمع نازل و انشدوا: فانا معشر نزل.
فیکون حالا عن الضمیر فى قوله: «تدعون».
و منْ أحْسن قوْلا ممنْ دعا إلى الله اى الى طاعة الله و توحیده، و عمل صالحا ادى الفرائض، و قال إننی من الْمسْلمین تفاخرا بالاسلام و تمدحا. قومى گفتند: حکم این آیت بر عموم است، هر مسلمانى که خلق را دعوت کند بر خیرى در تحت این آیت مندرج است، اگر پیغامبر باشد که امت را بر اسلام و توحید دعوت کند، یا عالم باشد که خلق را پند دهد و ایشان را بر طاعت و عبادت الله خواند، یا مجاهد باشد که مومنانرا بر غزو خواند. و قومى تخصیص کردند گفتند: مراد باین آیت مصطفى است صلوات الله و سلامه علیه فانه دعا الى شهادة ان لا اله الا الله، کقوله: أدْعوا إلى الله على بصیرة أنا و من اتبعنی. و قوله: إننی من الْمسْلمین اراد ما امره الله تعالى بقوله: و أمرْت أنْ أکون من الْمسْلمین. عایشه صدیقه گفت: در شأن موذنان اهل اسلام فروآمد. عمر خطاب گفت: لو کنت موذنا ما بالیت ان لا اجاهد و لا احج و لا اعتمر بعد حجة الاسلام. قومى گفتند: در شأن بلال فروآمد موذن مصطفى (ص)
قال النبى (ص). «الملک فى قریش و القضاء فى الانصار و الاذان فى الحبشة»
و قال ابو امامة الباهلى رضى الله عنه: و عمل صالحا اى صلى رکعتین بین الاذان و الاقامة.
قال النبى (ص): «بین کل اذانین صلاة ثلث مرات»، و قال: «فى الثالثة لمن شاء»
و قال: «لا یرد الدعاء بین الاذان و الاقامة».
فضیل رفیده گفت: موذن بودم در روزگار اصحاب، عبد الله بن مسعود و عاصم بن هبیرة مرا گفت: چون از بانگ نماز فارغ شوى بگو: و انا من المسلمین، نبینى که رب العالمین گفت: و قال إننی من الْمسْلمین.
و لا تسْتوی الْحسنة و لا السیئة «لا» هاهنا زائدة دخلت للتأکید کقول الشاعر:
ما کان یرضى رسول الله فعلهم
و الطیبان ابو بکر و لا عمر
اى ابو بکر و عمر. و معنى الآیة: لا یستوى الایمان و الشرک و الحلم و الضجر و الطاعة و المعصیة و الرفق و العنف. ادْفعْ بالتی هی أحْسن اشارت است بمکارم الاخلاق اى احسن الى من أساء الیک و سلم علیه اذا لقیته مىگوید: کسى که ترا جفا گوید بهرچه نیکوتر او را پاداش کن، چون او را بینى بر وى سلام کن، و جهل وى بحلم خود دفع کن، همانست که گفت: خذ الْعفْو و أْمرْ بالْعرْف و أعْرضْ عن الْجاهلین، و قال الشاعر:
تنح عن القبیح و لا ترده
و من اولیته حسنا فزده
ستکفى من عدوک کل کید
اذا کان العدو و لم تکده
فإذا الذی بیْنک و بیْنه عداوة کأنه ولی حمیم اى اذا دفعت بالاحسن خضع لک عدوک و لان جانبه لک و مال الیک. مقاتل بن حیان گفت: این آیت در شأن بو سفیان بن حرب فرو آمد که اول دشمن بود و در دل عداوت داشت با رسول خدا و با مومنان و بآخر دوست گشت بآن مصاهره که میان وى و میان رسول خدا رفت و ببرکت حلم رسول و رفق وى مسلمان گشت تا در دین دوست بود و در نسب خویشاوند، اینست که رب العالمین گفت: کأنه ولی حمیم اى ولى بالاسلام حمیم بالقرابة، نظیره قوله: عسى الله أنْ یجْعل بیْنکمْ و بیْن الذین عادیْتمْ منْهمْ مودة.
و ما یلقاها اى ما یلقى هذه الخصلة هى دفع السیئة بالحسنة إلا الذین صبروا على کظم الغیظ و احتمال المکروه، و ما یلقاها إلا ذو حظ عظیم فى الخیر و الثواب.
و قیل: الحظ العظیم الجنة، اى ما یلقیها الا من وجبت له الجنة.
و إما ینْزغنک من الشیْطان نزْغ اى وسوسة و غضب و دعاک الى مقابلة القبیح بالقبیح لیصدک عن الحلم، فاسْتعذْ بالله اى اعتصم بالله و استعمل الحلم، إنه هو السمیع لاستعاذتک «العلیم» بقصدک و نیتک فیعینک على ما ترید. نظیر این آیت آنست که در سوره بنى اسرائیل فرمود: و قلْ لعبادی یقولوا التی هی أحْسن إن الشیْطان ینْزغ بیْنهمْ، و نزغ شیطان در هر دو آیت سورة غضب است یعنى تیزى خشم که از حد اعتدال در گذرد و بتهور کشد و از ان خصلتهاى بد خیزد چون کبر و عجب و عداوت، اما اصل خشم از خود بیفکندن ممکن نباشد زیرا که آن در خلقت است و چون از حد اعتدال بکاهد بد دلى و بىحمیتى بود و چون معتدل بود آن را شجاعت گویند و از ان حلم و کرم و کظم غیظ خیزد، و فى الخبر: «خلق الغضب من النار التی خلق منها ابلیس»، و قال صلى الله علیه و سلم: «الغضب من نار الشیطان الا ترى الى حمرة عینیه و انتفاخ اوداجه و المتغاضبان شیطانان یهاتران و یتکاذبان»، و قال (ص): «اذا غضبت و کنت قائما فاقعد و ان کنت قاعدا فقم و استعذ بالله من الشیطان»، و قال (ص): «لیس الشدید بالصرعة انما الشدید الذى یملک نفسه عند الغضب».